Η τσαμπούνα στην Πάρο

Η τσαμπούνα μαζί με την γκάιντα αποτελεί τους δύο τύπους άσκαυλου που απαντώνται σήμερα στην Ελλάδα. Η γκάιντα παίζεται σε περιοχές της Μακεδονίας και της Θράκης, ενώ η τσαμπούνα αποτελεί κυρίως όργανο του Αιγαίου. Παίζεται στα περισσότερα νησιά των Κυκλάδων (Άνδρο, Τήνο, Σύρο, Μύκονο, Κέα, Κύθνο, Πάρο, Αντίπαρο, Νάξο, Σαντορίνη και Ανάφη) σε νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου (Χίο, Σάμο, Ικαρία και Φούρνους) και σε αρκετά από τα Δωδεκάνησα (Πάτμο, Λέρο, Κάλυμνο, Αστυπάλαια και Κάρπαθο). Επίσης παίζεται στην Κρήτη, γνωστή ως ασκομαντούρα, και από τους Έλληνες Πόντιους, γνωστή ως τουλούμ ή αγγείον.

Δεν γνωρίζουμε ακριβώς πότε εισήχθη στον ελλαδικό χώρο, αν και υπάρχουν παραστάσεις του όργανου ήδη από τα ελληνιστικά χρόνια, όπως και μια ασαφής αναφορά σε κωμωδία του Αριστοφάνη. Το όνομα “τσαμπούνα” αποτελεί αντιδάνειο. Το ελληνικό “συμφωνία” στα λατινικά έγινε “sinfonia”, αργότερα στα ιταλικά “zampogna” και επέστρεψε σαν “τσαμπούνα”. Όργανα που συγγενεύουν με την τσαμπούνα βρίσκονται σήμερα σε μια ευρεία γεωγραφική περιοχή, από την βόρεια Αφρική (Μαρόκο, Τυνησία), την Μέση Ανατολή (χώρες του Περσικού Κόλπου, Ιράν), τον Εύξεινο Πόντο και τον Καύκασο (Ρωσία, Γεωργία, Τουρκία) ως και την Ινδία.

Η κατασκευή του οργάνου μένει απαράλλαχτη για αιώνες. Τα υλικά που χρησιμοποιούνται είναι υλικά του περιβάλλοντος του τσαμπουνιέρη. Καλάμια, κέρατα, κερί μέλισσας, σπάγγος και το δέρμα ενός μικρού κατσικιού. Για την κατεργασία του δέρματος χρησιμοποιείται μόνο θαλασσινό αλάτι και σε αντίθεση με τα περισσότερα άλλα μουσικά όργανα που χρησιμοποιούνται στις μέρες μας, ο οργανοπαίκτης είναι τις περισσότερες φορές και ο κατασκευαστής.

Η τσαμπούνα μπορεί να παίξει έξι νότες από μια μαλακή διατονική κλίμακα, χωρίς άλλες αλλοιώσεις. Αν με όλες τις τρύπες κλειστές ακούγεται Σολ, τότε οι μουσικοί φθόγγοι θα είναι Σολ, Λα, χαμηλό Σι (ανάμεσα Σι και Σι ύφεση), Ντο, Ρε και Μι. Παρά την φαινομενικά μικρή έκταση, ο τρόπος επεξεργασίας του μελωδικού υλικού αλλά και ο αδιάκοπος ήχος που επιτρέπει ο ασκός, μαζί με τις δυνατότητες “πολυφωνίας” που προσφέρουν οι δύο παράλληλοι αυλοί, δίνουν τη δυνατότητα στον τσαμπουνιέρη να εμπλουτίζει μια απλή μελωδική γραμμή με διάφορα στολίδια, μελίσματα και τεχνάσματα, με αποτέλεσμα τον τόσο ιδιαίτερο και αγαπητό στα νησιά ήχο.

Στην Πάρο η τσαμπούνα (ή πιο σωστά τζαμπούνα) μαζί με το (ν)τουμπάκι ή (ν)τουμπί αποτελούσε τη βασική ορχήστρα για κάθε περίσταση που απαιτούσε μουσική. Ειδικά παλιότερα, τα “καλά” όργανα της κομπανίας, δηλαδή κλαρίνο, σαντούρι, βιολί και λαούτο θα παίζονταν σε εξαιρετικές περιπτώσεις, σε κάποιον μεγάλο γάμο ή σε συγκεκριμένα πανηγύρια μέσα στη χρονιά. Αντίθετα η τζαμπούνα και το τουμπί ήταν αυτά που θα συνόδευαν κάθε μεγάλο, μικρό ή αυτοσχέδιο γλέντι στο καφενείο, στη μάντρα, στο πατητήρι ή στην κατοικιά. Επίσης η τζαμπούνα θα καλωσόριζε τη νέα χρονιά παίζοντας τον Άι Βασίλη, και φυσικά θα πλαισίωνε το ξέφρενο γλέντι της Αποκριάς. Το ρεπερτόριο στην Πάρο είναι κυρίως χορευτικοί σκοποί: ο μπάλος, ο συρτός και ο μπουρδάρικος, άλλοτε με στίχους και άλλοτε μόνο με μουσική.

Τα τελευταία χρόνια μια νέα γενιά τσαμπουνιέριδων μαζί με τους παλιότερους συνεχίζει να παίζει και να τραγουδά με την τζαμπούνα και το ντουμπί στο διαφορετικό σημερινό πλαίσιο και να επεκτείνει αυτήν την αρχαία και πολύ μακριά αλυσίδα. Οι νέοι θα παίξουν όπου και οι παλιότεροι, αλλά θα δημιουργήσουν τις νέες περιστάσεις και το νέο ενθουσιώδες κοινό. Έτσι ενώ πριν κάποια χρόνια η τσαμπούνα κινδύνευε να χαθεί, σήμερα παίζεται όλο και συχνότερα σκορπώντας κέφι με τον ζωντανό και δυνατό ήχο της.

Νίκος Τσαντάνης